Romanş Rumantsch | |
Ülke | İsviçre |
---|---|
Bölge | Graubünden Kantonu |
konuşmacı sayısı | 2016'da ana dil olarak yaklaşık 41.000 olmak üzere 60.000 |
tipoloji | SVO , çekimli , suçlayıcı , hecesel , yoğunlukla vurgulanmış |
yazı | Latin alfabesi |
Aileye göre sınıflandırma | |
|
|
Resmi durum | |
Resmi dil |
İsviçre ( 4 th ulusal dil)
|
Dil kodları | |
ISO 639-1 | rm |
ISO 639-2 | roh |
ISO 639-3 | roh |
IETF | rm |
dil küresi | 51-AAA-k |
WALS | rmc |
glottolog | roma1326 |
Örnek | |
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. Maddesi ( Fransızca metne bakınız ) Artitgel'de. |
|
Romansh (autonym: Rumantsch ) bir olduğunu Romance dil içinde 60'dan fazla 000 kişi tarafından konuşulan İsviçre'nin ağırlıklı kantonunda, Grisons . Bu kantonun Almanca ve İtalyanca ile birlikte üç resmi dilinden biri ve aynı zamanda dördüncü İsviçre ulusal dilidir.19 Şubat 1938. Federal düzeyde, yarı resmi statüye sahiptir.
Romanş, Rhaeto-Romance dillerinden biridir ve kuzey İtalya'da konuşulan diller olan Ladin ve Friulian ile ilgilidir .
Göre 2000 federal nüfus sayımına ait 60.561 sakinleri İsviçre'de bu dili veya ülke nüfusunun% 0.8'ini konuşur. Tüm sakinlerin% 0,5'ini temsil eden 35.095 kişinin ana dilidir. Konuşmacılarının çoğu Graubünden'de , geri kalanı ise İsviçre'nin her yerindeki Romanş diasporasında bulunur . Bu deyimin kullanımı yavaş bir gerileme içindedir (-10 yıl boyunca -% 15 ve 100.000'den az kişi tarafından konuşulmaktadır), geleceğinden endişe duyulmaktadır. 1980 ve 1990 arasında, Almanca konuşanların oranı, geleneksel olarak Rhaeto-Roman belediyeleri bölgesinde Romankofonların oranını yakaladı. 19. yüzyılda turizm ve sanayileşme, konuşulan Romanşça kullanımını engelledi. Aynı zamanda, Almanca konuşulan kültürün ve bürokrasinin etkisi arttı. Romansh İlişkin Yazılı , o sonunda önemini kaybetmeye başladı XVIII inci yüzyılın zaten. Bu eğilime karşı koymak için İsviçre Konfederasyonu, Romanş'ın korunması ve tanıtılması için Graubünden kantonuna destek sağlıyor .
Dil sadece Graubünden'de , özellikle Albula , Surselva , Engiadina Bassa/Val Müstair bölgelerinde ve Maloja ( Engadine ) bölgesinin dörtte üçünde kullanılmaktadır . Ayrıca komünlerinin uygulanmaktadır Cazis , Ferrera ve Andeer içinde Viamala'nın bölgede ve Domat / Ems , Trin ve Felsberg içinde Imboden bölgesinde . Bu bölgeler, kanton bölgesinin yaklaşık %40'ını temsil etmektedir.
Romanşça Graubünden (GR), Rumantsch Grischun Romansh içinde, birleşik ve dilin biçimini standardize edilmiştir. 1982'de Romanş Birliği ( Lia rumantscha ) tarafından yaratılmış ve tanıtılmıştır . O zamandan bu yana Graubünden resmi dil olarak kabul edilmiştir 1992 ve öğretim neredeyse tüm teşvik edilmiştir ilköğretim okullarında beri 2010 . Şu anda, ders kitapları, kanton ve federal belgeler ile Romanşça yayınların çoğu yalnızca Romansh Grison'da yazılmaktadır.
Ayrıca beş geleneksel yerel Romanş çeşidi vardır.
Romansh dan yazılı olarak ispatlanmıştır XVI inci yüzyılda: 1527 yılında, Juan Travers, devlet adamı ve savaş, bir tür yazdığı epik ( chanzun Da da la guerra dal iffetli MUSCH ). Yazı dilinin diğer iki kurucusu ise reformcu Philippe Saluz ve Giachem Bifrun'dur .
Protestanlar genellikle Romansh polemik amaçlı çare ise Katolik Manastırı Disentis ev sahipliği XVII inci yüzyılın yeni edebiyat.
Modern dönemde, Peider Lansel (de) , Gion Fontana veya Maurus Carnot (de) gibi ulusal şairlerin yanı sıra , Grison toponimik sözlüğünün yazarları olan Planto veya Andréa Schorta (de) gibi bilginler buluyoruz . Modern Romansh ana mimarı şüphesiz Zürih dilbilimci Heinrich Schmid 1982 yılında talebi üzerine oluşturulan, Romanş Ligi ( Lia Rumantscha birleştirerek,), Romanş kültür, Romanş Grison yazılı formunun savunma ve tanıtımı için bir organizasyon Beş ana Romanş lehçesi ve şimdi ders kitapları ve idari belgeler için kullanılıyor.
Bu bir olan Romance dil arasında Romansça grubuna nedenle yakın, Ladin ve Friulian .
Diğer ulusal dillerden farklı olarak Romanş, yarı resmi bir dil statüsüne sahiptir. Yalnızca “Konfederasyonun Romanşça konuşan kişilerle ilişkileri için resmi bir dil” oluşturur. Romanşça, Federal Parlamento'daki tartışmalar sırasında çok nadiren kullanılır, ancak daha çok basın toplantılarında kullanılır . Pasaportların, kimlik kartlarının ve sürücü belgelerinin (İngilizce'nin yanı sıra) son sürümlerinde ve ayrıca banknotlarda görünür. Graubünden kantonundaki yerel yol işaretlerinde kullanılır , ancak nadiren federal yollarda (otoyollarda) kullanılır.
Romanşça tek bir dil değil, her biri kendi standartlaştırılmış yazılı biçimine sahip beş farklı doğal dildir:
Puter ve vallader birlikte Engadinese oluşturur veya Rumantsch Ladin (de) alt grubu . Bu alt grup, Güney Tirol'de konuşulan, aynı zamanda Ladin olarak da adlandırılan ve aynı Rhaeto-Romance grubunun bir parçası olan Roman dili ile karıştırılmamalıdır .
Bu ağızlarında eklemek Jauer (in) konuşulan, Val Müstair ve Romanş Graubünden , dil-çatıyı sonunda oluşturulan XX inci yüzyıl.
Fransızcada olduğu gibi;
A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, (W), X, (Y), Z.
w ve y harfleri kullanılmaz (yabancı kelimeler hariç).
Telaffuz Sesli harflerMevcut Fransızca'nın aksine, Romanşça ünlüler uzun veya kısa olabilir. (Basitlik için, bu aşağıdaki göstergelerde dikkate alınmamıştır.)
Genellikle yazıldığı gibi telaffuz edilen çok sayıda diftong.
Tonik vurgu, son iki heceden birinde açıkça telaffuz edilir. Güney Fransızca'da mutlu ve saat arasındaki farkı karşılaştırın . Vallader ile ilgili örnekler: Sanda "sağlık", ama probed "Cumartesi"; pajan (Fransızca'da olduğu gibi son aksan: pagan ), ancak pajan (Fransızca'da olduğu gibi ilk hecede vurgu: “ödüyorlar”).
Tonik vurgu, sözlüklerde ve gramerlerde sesli harfin altında bir nokta ile gösterilir.
ÜnsüzFransızca konuşan biri bu sesi / t͡ʃ / (tsch) ile karıştırma riskini taşır, ancak Romanşça'da bu belirgin şekilde farklı bir ses birimidir: Engadinese tschinch "beş"; almancada olduğu gibi ich
Örnekler: glima "kireç", egl (Engadin ögl ) "göz".
Latince | Rumence | Fransızca | İtalyan | Oksitanca | İspanyol | Ladin Vallader | Friulan | romantik grison |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
toprak | terra / pământ | toprak | toprak | toprak | Tierra | toprak | üçüncü | toprak |
caelum | cer | gökyüzü | cielo | bu U | cielo | tschel | kirpik | tschiel |
su | apă | Su | aqua | aiga | agua | au | ağla | au |
ignis / odak | pergel | Yangın | fuoko | fuok | fuego | NS | fuc | Tanrı |
homo ("insan") | om | adam | uomo | om | hombre | ev | omp | um |
kadın / kadın | eş | KADIN | verilmiş | femna | mujer | duonna | dişi | bilmem |
manducare | manca | yemek yemek | mangiare | manjar | gelen | mangiar | manga | mangiar |
bebek | olmak | içmek | iyi | Tereyağı | bebek | baver | bevi | baver |
büyümek | gölet | büyük | büyük | büyük | büyük | hırlamak | büyük | hırlamak |
pitinus | acı / pici | küçük | pikolo | pikon | pequeño | pitschen | resim | pitschen |
nox | noapte | gece | not | gece | noche | olumsuzluk | gnot | notg |
ölür / gün | zi | gün | giorno | jorn | çap | di | di | di |
Latince | Rumence | Fransızca | Sursilvan | Sütsilvan | Surmiran | fahişe | Vallader | romantik grison |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
aurum | Sahip olmak | altın | Sahip olmak | altın | altın | altın | altın, aur, ar | Sahip olmak |
sürdü | zor | zor | yön | yön | deir | zor | zor | yön |
oculus | ochi | göz | yumurta | o | ıgl | ögl | ögl | yumurta |
Levi's | lejer | ışık | lev | ayrılmak | lev | liger | leiv | lev |
çok | üç | üç | Süt | çok | ağaç | Süt | Süt | Süt |
nix | nea | kar | neiv | nev | neiv | saf | saf | saf |
geğirmek | rota | teker | roda | roda | roda | ruda | ruda | roda |
kasa | caş (brânză) | peynir | kasiyer | kasiyer | kasiyer | chaschöl | chaschöl | chaschiel |
ev | casa | ev | ev | tgeasa | tgesa | chesa | kovalamak | kovalamak |
canis | sevimli | köpek | tgaun | tgan | tgang | her biri | chan | her biri |
( gamba ) | kumar | bacak | koma | tgomba | tgomma | şamma | chomma | chomma |
galina | kazanç | Tavuk | şakayık | şakayık | gagligna | gillina | giallina | giglina |
kedicik | Cotoi (m.) / Pisica (f). | kedi | geçit | dev | dev | dev | dev | dev |
totus | erken | tüm | tut | tut | erken | tutu | tutu | tut |
oluşturulan | biçim | biçim | fuorma | furma | furma | fuorma | fuorma | furma |
benlik | NS | ben (ben) | oyun | Oyna | evet | Su | NS | jau |
Başlangıç, basitleştirilmiş, Fransızca, İtalyanca ve farklı Romanşça.
FransızcaTilki yine acıkmıştı. Gagasında bir parça peynir olan bir köknar ağacında bir karga gördü. Kulağa hoş geliyor, diye düşündü tilki ve kargaya şöyle dedi: "Ne kadar güzelsin!" Şarkın görünüşün kadar güzelse, o zaman tüm kuşların en güzelisin. "
İtalyanVolpe dönemi di nuovo affamata. Boş bir corvo posato su un pino con un pezzo di formaggio nel becco. Gel gusterei, pensò la volpe che disse al corvo: “Gel sei bello! Se il tuo canto è così bello come il tuo aspetto, allora sei il più bello fra gli uccelli."
Sursilvanuolp dönemi puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin tgaper'de pegn'de che teneva toc caschiel en siu bec'de. Çok güzel, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: “Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis ti il pli bi utschi da tuts. "
SütsilvanVualp eara puspe egn'eada fumantada. Qua â ella vieu sen egn pegn egn corv ca taneva egn toc caschiel ainten sieus pecel. Quegl gustass a mei, â ella tartgieu, ed â clamo agli corv: “Tge beal ca tei s! En iyi ve en iyi şeyler, en iyiler için geçerlidir."
SurmiranGolp dönemi puspe eneda famantada. Cò ella aracılığıyla sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel an sies pecal. Chegl am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: “Tge bel tgi te ist! Schities cant è schi bel scu tia parentcha, alloura ist igl pli utschel da tots. "
Putereira darcho üna vouta famanteda'nın vuolp'u. Cò ho'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho'la penso, ed ho clamo al corv: “Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia Görünüşte, alura est tü il pü bel utschè da tuots. "
Valladereira darcheu üne jada fomantada'nın özü. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha'la pensà, ed ha clomà al corv: “Che bel cha tü est! Scha teis ilahiyi es uschè bel sco tia Görünüşte, lura est tü il plü bel utschè da tuots. "
romantik grisonVulp dönemi puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: “Tge bel che t es! Şemalar è uschè bel sco tia parita, lura es ti il pli utschè da tuts. "